Συναντηθήκαμε σε μια ψαροταβέρνα κάπου στο Παγκράτι. Έναμισι σχεδόν χρόνο πριν. Είχα καιρό να τον δω. Τούπα ότι θα ήταν ωραία ιδέα να κάναμε ξανά μια συνέντευξη. Πρώτα όμως ήθελα να μάθω τα νέα του. Και εννοώ πως ήθελα να μάθω αν είχε καταφέρει να διαχειριστεί τα τραγικά γεγονότα που του είχαν συμβεί. Τον θάνατο του παιδιού του, λίγους μήνες μετά την γέννηση του και την ίδια περίοδο, τον θάνατο της μητέρας του. Φίλος εδώ και χρόνια. Από κείνους που βλέπεις αραιά, αλλά δεν μετρά στην σύνδεση η συχνότητα. Γοητευτικός, στο μυαλό, στις αφηγήσεις μα κυρίως στον τρόπο που παρατηρεί την πραγματικότητα. Λες και έχει μια μαγική ικανότητα να διατηρεί την ματιά του φρέσκια απέναντι στο κάθε τί. Με κείνη την καλώς νοούμενη περιέργεια που τον έκανε ανέκαθεν να τρυπώνει πίσω από τις εικόνες και τις λέξεις και πάντα με τις προθέσεις του καλές, όπως είναι δηλαδή οι προθέσεις του κάθε ανθρώπου, ο οποίος πιστεύει ακράδαντα πως η ζωή μας είναι ένας όμορφος κήπος. Αυτός είναι ο Χρήστος Χωμενίδης. Ένα σοφό παιδί, ένας άνθρωπος ανοιχτός, αλέγκρος, ελαφρύς. Μου τα διηγήθηκε όλα εκείνο το βράδυ. Χωρίς καμία μελοδραματική διάθεση αλλά με μια βαθειά ειλικρίνεια για το πώς ανατράπηκε ο κόσμος του. «Γράφω ένα βιβλίο τώρα» μου είχε πει, «και είναι ίσως το πιο αυτοβιογραφικό μου, καλύτερα να κάνουμε την συνέντευξη όταν το τελειώσω», έτσι μου είπε και το θεωρήσαμε συμφωνία.
Το βιβλίο κυκλοφόρησε. «Ο κόσμος στα μέτρα του». Αυτός είναι ο τίτλος του. Και τώρα, καθόμαστε με τον Χρήστο στο σαλόνι του σπιτιού μου, τρώμε μπισκότα και μου δείχνει στο iphone του τις φωτογραφίες του μικρού κοριτσιού του (σχεδόν δύο χρονών), ναι έχει κάνει νέα αρχή, μένει, μου λέει, τον περισσότερο καιρό στην Κέρκυρα με την σύντροφο και το παιδί του, δεν θέλει πια να μου τα περιγράψει - όπως εκείνη την μέρα- με τόση λεπτομέρεια, «δεν θέλω να πουλήσω την τότε προσωπική μου τραγωδία για να πουλήσω το βιβλίο», λέει και είναι απολύτως σεβαστό. Είναι πολύ χαρούμενος που έχει βρει ένα καινούργιο τρόπο ζωής και εξακολουθεί να θεωρεί τον εαυτό του φάρο αισιοδοξίας, γιατί όπως τούλεγε συχνά και η μάνα του και το κρατάει παντα μέσα του σαν οδηγό, είναι δικαίωμα μας να είμαστε ευτυχισμένοι…
«Όσο για κείνη την ιστορία υπάρχουν πολλές εκδοχές. Η καλύτερη όμως είναι πάντα αυτή που κλαίς». Γιατί διάλεξες αυτό το στίχο του Λειβαδίτη σαν μότο για το βιβλίο σου; Γιατί ταιριάζει πολύ με το βιβλίο. Θα μπορούσα την ίδια ιστορία να την έχω διηγηθεί με εκατό άλλους τρόπους αλλά τελικά αυτή είναι η εκδοχή που επέλεξα ή μάλλον με επέλεξε
Σε επέλεξε; Ναι. Και στην ζωή αλλά και στο βιβλίο.
Το βιβλίο σε επιλέγει; Όταν γράφεις κάτι, όταν δημιουργείς καλλιτεχνικά, το έργο τέχνης από ένα σημείο και μετά σε επιλέγει το ίδιο, σε καθοδηγεί.
Γιατί επέλεξες να γράψεις την περιπέτεια ενός ανθρώπου που ήθελε να φέρει τον κόσμο στα μέτρα του; Γιατί καταρχήν μου συνέβηκε εμενα αυτό. Με χαρακτήριζε, πάντα, και το ξέρεις, αυτή η καλοπροαίρετη διάθεση να φέρω τον κόσμο στα μέτρα μου. Νόμιζα ότι έχω το μέτρο του καλού, το μέτρο του ωραίου, το μέτρο του πως πρέπει να είναι τα πράγματα, πώς πρέπει να φέρονται οι άνθρωποι στις μεταξύ τους σχέσεις. Και στο μικρόκοσμο μου προσπάθησα να το κάνω.
Αυτή η πρόθεση, έστω και αν είναι καλοπροαίρετη εμπεριέχει και μια δόση αλαζονείας; Φαίνεται ότι εμπεριέχει. Νομίζω πως οι άνθρωποι έχουν γενικώς αυτή την διάθεση. Όσο πιο περίπλοκος και ιδιόρρυθμος είναι ένας άνθρωπος τόσο αυτά τα μέτρα γίνονται περίπλοκα και ιδιόρρυθμα. Από την άλλη οι ενδιαφέροντες ανθρώποι είναι εκείνοι που προσπαθούνε να το κάνουνε αυτό και πηγαίνουν αντίθετα με το ρεύμα έστω και συντρίβονται στο τέλος.
Μπορεί να φέρει κανεις τον κόσμο στα μέτρα του; Σε άλλους συμβαίνει και σε άλλους δεν συμβαίνει.
Σε σένα; Εμένα δεν μου κάθισε. Αλλά δεν θέλω να επεκταθώ. Δεν θελω να το κάνουμε ριάλιτι.
Πως διαχειρίστηκες όλα αυτά που συνέβησαν και εννοώ το θάνατο του παιδιού σου και της μητέρας σου; Επειδή αυτό που είμαστε επικρατεί εκείνου που μας συμβαίνει, τελικά σηκώνεσαι, μαζευεις τα κομμάτια σου και ξεκινάς την ζωή σου αλλιώς. Και αυτό είναι πολύ υγιές και ωραίο, να μπορείς να δημιουργείς και να κάνεις νέες αρχές. Να δίνεις την αγάπη που έχεις μέσα σου σε καινούργιους αποδέχτες. Να δημιουργείς καινούργιες σχέσεις. Να απαντάς δηλαδή στο θάνατο με ζωή.
Είναι σπουδαίο να μπορείς να απαντάς στο θάνατο με ζωή. Δεν γίνεται και αλλιώς. Η άλλη επιλογή ενός ανθρώπου είναι να αυτοκτονήσει. Και αυτό είναι σεβαστό. Εκείνο που εμένα δεν μου αρέσει είναι να σέρνεται κάποιος, δηλαδή να καθηλωθεί σε ένα σημείο και μετά να κάνει κύκλους γύρω από αυτό. Αυτοί οι κύκλοι όλο και πιο μεθυσμένοι και μελαγχολικοί θάναι.
Τι προυποθέτει λοιπόν να απαντάς στο θάνατο με ζωή; Να αγαπάς την ζωή. Και γω την αγαπαω την ζωή πάρα πολύ. Πάντα την αγαπούσα.
Γι’αυτό καταφερες να μαζέψεις τα κομμάτια σου; Και γι’αυτό και γιατί με βοήθησαν και οι φίλοι. Εγώ λέω ότι η οικογένεια του 21ου αιώνα είναι οι φίλοι μας. Επίσης σε βοηθάει η αγάπη που έχεις δεχτεί ως παιδί. Όταν ένα παιδί δέχεται τεράστιες ποσότητες αγάπης θωρακίζεται. Ειναι το καλύτερο εμβόλιο, όλα τάλλα τα χρήματα και τα σχολεία, είναι δεύτερα. Εγώ όταν ήμουνα σε αυτή την δύσκολη κατάσταση, εκείνο που σκεφτόμουνα και που νομίζω ότι με έσωσε ήταν ότι είχα απόθεμα αγάπης από πολύ μικρή ηλικία.
Κλονίστηκε ωστόσο η πεποίθηση σου ότι μπορείς να φέρεις τον κόσμο στα μέτρα σου; Ναι. ΄Ως ένα βαθμό όμως γιατί όπως και νάχει είναι δύσκολο να μάθεις ένα γέρικο σκυλί καινούργια κόλπα. Δεν αλλάζεις, απλά μαθαίνεις να σχετικοποιείς τα πράγματα.
Τόχεις μάθει; Νομίζω πως ναι. Και είναι καλύτερο γιατί σε κάνει πιο λειτουργικό. Δεν τριπάρεις με τον εαυτό σου.
Παλιότερα τρίπαρες με τον εαυτό σου; Ναι. Εξακολουθώ ωστόσο να πιστεύω ότι ο κόσμος είναι ένας όμορφος κήπος. Η ζωή και το περιβάλλον στο οποίο βρισκόμαστε, όποιο κι’αν είναι αυτό, είναι ένας όμορφος κήπος. Από την άλλη μεριά η ζωή, και αυτό το καταλαβαίνεις πολύ καλά μεγαλώνοντας, δεν σου χρωστάει τίποτα. Θέλω να πω ότι άμα σου συμβούνε εσένα φρικτά ή φοβερά πράγματα δεν θα χαθεί η ισορροπία του σύμπαντος. Καταλαβαίνεις λοιπόν την ασημαντότητα σου.
Είμαστε ασήμαντοι και ταυτόχρονοι σημαντικοί…Ακριβώς. Όπως λεει και ο σοφός στίχος του Ελύτη «Αυτός ο κόσμος ο μικρός ο μέγας». Είμαστε ταυτόχρονα ελάχιστοι και μέγιστοι. Και αυτά αν θες τα λέω και σε σχέση με τον τρόπο με τον οποίο χειρίζονται οι άνθρωποι στην Ελλάδα την οικονομική κρίση. Βλέπεις ότι έχουνε πάθει ένα τεράστιο πανικό και αντιδρούν τελείως σπασμωδικά.
Δεν είναι δικαιολογημένος αυτός ο τεράστιος πανικός; Είναι απόλυτα δικαιολογημένος αλλά από την άλλη είναι καλό να ακούγονται και μερικές φωνές που να λένε ότι δεν χάθηκε ο κόσμος. Δηλαδή δεν μπορεί ένας νέος άνθρωπος υγιής, οποιοδήποτε και αν είναι το οικονομικό πλήγμα που έχει δεχτεί, να λέει ότι καταστράφηκε η ζωή του, ότι του κλέψαν τα όνειρα του και ότι δεν έχει τίποτα πια να περιμένει. Έλεος. Εφόσον είσαι υγιής και λειτουργεί το κεφάλι και τα χέρια σου οφείλεις να καταβάλεις προσπάθεια και να μην μεμψιμοιρείς και να μην διοχετεύεις όλη σου την ενέργεια σε ένα κυνήγι μαγισσών. Το να ψάχνεις να βρεις ποιος έφταιξε για να τον τιμωρήσεις είναι τελείως αντιπαραγωγικό.
Αυτή είναι η κατάσταση σήμερα στην Ελλάδα; Ναι. Αναζητούμε τους ενόχους. Βεβαίως και υπάρχουν ενόχοι και φέρουν πολύ μεγάλο μερίδιο για το χάλι που φτάσαμε και οι οποίοι εν πολλοίς εξακολουθούν να διαχειρίζονται τα δημόσια πράγματα…Αλλά αμα αρχίζουμε να αναζητούμε ενόχους πρώτον θα χάσουμε άλλα δέκα χρόνια από την ζωή μας και δεύτερον είναι σαν να αρχίζεις και ξηλώνεις ένα πουλόβερ και δεν ξέρεις που θα σταματήσεις. Η κουβέντα περί διαφθοράς έχει το νόημα να αλλάξουνε οι θεσμοί και οι δομές, να εξυγιανθούν τα δημόσια οικονομικά και να συμφωνήσουμε όλοι σε ένα καινούργιο κοινωνικό συμβόλαιο από δω και στο εξής
Πόσο ουτοπικό είναι κάτι τέτοιο; Είναι ταυτόχρονα ουτοπικό αλλά και η μόνη λύση. Δεν υπάρχει άλλη. Αυτό που καλλιεργείται σήμερα στον κόσμο ότι υπάρχει μια μαγική λύση για το πρόβλημα της Ελλάδας, η οποία έχει να κάνει με την τόλμη εναντίον των συμφερόντων ή κάποιων απίθανων τυπων που έχουν πολλά λεφτά μαζεμένα κάπου και που μπορούμε να τα βρουμε εμείς και να τα πάρουμε και να τα μοιράσουμε πίσω στο λαό, αυτό είναι ανυπόστατο. Νομίζω ότι υπάρχουνε πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα που είτε αιθεροβατούν, είτε κοροιδεύουν ψυχρά τον κόσμο και παίζουνε με την δυσκολία και την απελπισία του.
Ο κόσμος δεν διακρίνει ποιος τον κοροιδεύει; Όχι κατανάγκην. Γιατί η ελπίδα πεθαίνει τελευταία και γιατί υπάρχει και αυτός ο μύθος ότι φτάνουμε πάντα στο παρά πέντε και κάτι συμβαίνει και σωζόμαστε.
Τώρα όμως είμαστε στο και πέντε. Δεν τόχουνε καταλάβει όλοι. Θεωρούν ότι κάτι θα συμβεί και θα σωθούμε. Και λένε μαλιστα, ότι άμα εμείς δεν ψηφίζαμε τους όρους του μνημονείου η Ευρώπη θάτρεχε ξωπίσω μας. Άλλο να πεις ότι η ελληνική πολιτική ηγεσία έπρεπε να διαπραγματευτεί τους όρους καλύτερα και άλλο να λες ότι άμα δεν ψηφίζαμε το δεύτερο μνημόνειο η Ευρώπη θάτρεχε να μας γλιτώσει γιατί μια χρεωκοπία της Ελλάδος θα είχε τεράστιες συνέπειες στην Ευρωπαική Ένωση. Άμα αλήθευε κάτι τέτοιο, τότε θα μπορούσαμε να ζητήσουμε τα πάντα αφού τόσο πολύ τους τρομάζει η τυχόν άτακτη χρεωκοπία της Ελλάδας. Να μουλαρώσουμε και να πούμε «παιδιά ότι χρέος έχουμε να μας το χρηματοδοτείται στον αιώνα τον άπαντα». Αυτές οι απόψεις είναι ιδιαίτερα προβεβλημένες και δημοφιλείς, σημερα στην Ελλάδα.
Κάτι το οποίο υποθέτω σε τρομάζει; Και βέβαια με τρομάζει. Γιατί θεωρώ ότι αυτό μπορεί να έχει ένα πολύ κακό πολιτικό αποτέλεσμα στο εγγύς μέλλον. Όταν πχ οδηγείς ένα αυτοκίνητο και αποφασίζεις να κάνεις κάτι παράτολμο μπορεί να την γλιτώσεις μία και δύο και τρείς αλλά την τέταρτη φορά θα τρακάρεις και θα σκοτωθείς. Και άμα σε παρασύρει η νταλίκα είναι πολύ αργά για να πάρεις το δίδαγμα. Αυτό είναι το πρώτο που με προβληματίζει. Και το δεύτερο είναι ένα ζήτημα που έχει να κάνει με την παιδεία και την ανατροφή των παιδιών στην Ελλάδα.
Τι ακριβώς εννοείς; Για να θεωρείς πως ότι και να κάνεις στο τέλος θα την γλιτώσεις πάει να πεί ότι έτσι μεγάλωσες. Δηλαδή δεν σου είπαν οι γονείς σου πως δεν είσαι το μοναδικό παιδάκι σε όλη την οικουμένη και πως κάθε πράξη έχει την συνέπεια της. Ειλικρινά απορώ. Δεν το έχουν διδαχθεί αυτό;
Έχεις απάντηση; Η απάντηση είναι πως μια μεγάλη κρίσιμη μάζα της ελληνικής κοινωνίας δεν τόχει διδαχθεί. Αν πρεπει να βάλω λοιπόν ένα τίτλο σε αυτή την περίοδο για την Ελλάδα, θα έλεγα ότι είναι μια δύσκολη ενηλικιώση. Και ότι οφείλουμε να πιστεύουμε πως στο τέλος θα ενηλικιωθούμε.
Όλα αυτά τα χρόνια ήτανε χρόνια ανωριμότητας της ελληνικής κοινωνίας; Μας είχε δοθεί όντως και από πάρα πολλές πλευρές και ήταν και προφανώς εκ του πονηρού, η εντύπωση ότι μπορούμε να φέρουμε τον κόσμο στα μέτρα μας. Ότι μπορούμε με ελάχιστη προσπάθεια να αποκτήσουμε ότι μας κατέβει στο κεφάλι. Αυτό ισχύει και αυτό άρχισε να συμβαίνει από την δεύτερη περίοδο της μεταπολίτευσης. Και έγινε έτσι ένας ιδεολογικός αχταρμάς τον οποίο πληρώνουμε τώρα. Δεν είχαμε και αίσθηση πως ζεί ο υπόλοιπος κόσμος. Το γεγονός ότι ο αμερικάνος έφηβος πρέπει να δουλέψει για να βγάλει το χαρτζιλίκι του μας φαινότανε άκαρδο. Το θεωρούσαμε πολύ λογικό να πληρώνει ο μπαμπάς και η μαμά μέχρι τα τριάντα.
Τώρα βέβαια είναι δύσκολο νάχει κανείς καθαρό μυαλό για τέτοιους απολογισμούς όταν δεν μπορεί να βγάλει το μήνα. Μα συμφωνώ. Εμένα δεν με εξοργίζει ο κόσμος. Με εξοργίζουνε όλοι αυτοί που λένε ψέματα στον κόσμο, που του λενε ότι υπάρχουνε μαγικές λύσεις και τρομερές συνταγές.
Η ελληνική σημερινή πραγματικότητα περνάει μέσα από το βιβλίο σου; Ο καλλιτέχνης δεν νομίζω ότι είναι σωστό να επιδίδεται σε απροκάλυπτο ή έστω και ελάχιστα συγκαλυμένο σχολιασμό των κακώς κείμενων. Εγώ το δικό μου σύμπαν, τη δική μου μυθολογία φτιάχνω με το βιβλίο αλλά προφανώς επειδή είμαι κοινωνικό και πολιτκό όν και ζω σε μια κοινωνία σε μια ιστορική φάση, απηχούνται όλα αυτά. Αν έγραφα με σκοπό να φρονιματίσω τους αναγνώστες μου θα έγραφα μανιφέστα και όχι μυθιστορήματα.
Σε έχει συρρικνώσει σαν άνθρωπο η διαπίστωση ότι ο κόσμος δεν έρχεται πάντα στα μέτρα μας; Όχι δεν με έχει συρρικνώσει αλλά με έχει σημαδέψει. Και καλό είναι να το έχουμε όλοι υποψιν μας.
Πώς σε έχει σημαδέψει; Με έχει καθορίσει. Με έχει κάνει πιο προσεχτικό.
Σε τι; Στην διαχείριση των σχέσεων μου. Δεν σημαίνει, και μιλώ γενικότερα, πως επειδή είσαι ο καλύτερος αθλητής και έχεις κάνει την καλύτερη προπόνηση και τρέχεις υπό ιδανικές συνθήκες, ότι θαρθείς πρώτος. Μπορεί να σπάσεις το πόδι σου. Καλό είναι να το ξέρεις αυτό. Όχι να λειτουργείς έχοντας αυτό στο μπροστινό μέρος του μυαλού σου, δεν λέω κάτι τέτοιο. Εκείνο που λέω είναι πως καλό είναι να αφήνουμε περισσότερο χώρο στον αστάθμητο παράγοντα.
Ο ήρωας του βιβλίου δεν άφηνε χώρο στον αστάθμητο παράγοντα σου; Ο ήρωας μου είναι ένας πολύ καλών προθέσεων άνθρωπος ο οποίος βρίσκεται σε ένα σημείο, όπου καλείται να παίξει ένα μείζονα ιστορικό ρόλο του χρόνου και του χώρου που ζει, χωρίς να το έχει επιλέξει. Το χαρακτηριστικό του είναι ότι έχει καλές προθέσεις. Είναι ένας καλός άνθρωπος. Έχει αποφασίσει από τα 20 του ότι δεν θα ανήκει σε κανένα και δεν θα του ανήκει κανείς. Και πορεύεται έτσι για μια δεκαετία. Βρίσκεται όμως σε ένα περιβαλλον όπου κατά κάποιο τρόπο τον εμπνέει, μετά ερωτεύεται σιγά σιγά χωρις να το συνειδητοποιεί και συνδέει την μοίρα του με την μοίρα του τόπου και των ανθρώπων του. Και εκεί συντρίβεται. Ενώ έχει καταφέρει να μην έχει σχέσεις για μια δεκαετία, να είναι δηλαδή αδιάβροχος, αποκτά ξαφνικά σχέσεις και συντρίβεται.
Συντρίβεται επειδή αποκτά σχέσεις; Τυγχαίνει να συντριβεί. Δεν ισχυρίζομαι ότι συνετρίβη λόγω αυτού. Όλες οι σχέσεις ωστόσο είναι επικίνδυνες.
Ποιος είναι ο κίνδινος; Η συντριβή. Η διάψευση τους. Επενδύεις ένα κομμάτι του εαυτού σου σε κάτι άλλο έξω από σένα που δεν μπορείς να το ελέγξεις απολύτως. Ένα μεγάλο μέρος της δυτικής κουλτούρας των τελευταίων δεκαετιών ήταν στο ότι δεν κάνουμε σχέσεις και στο ότι δεν αφήνουμε σε κανένα το δικαίωμα δυνητικά να μας πληγώσει. Δεν ήταν αυτό το κυριάρχο μήνυμα;
Το οποίο προσωπικά θεωρώ ότι έχει κάνει τεράστια ζημιά στον άνθρωπο. Συμφωνώ. Τον έκανε να πιστεύει ότι ο άλλος άνθρωπος πρέπει να ανταποκρίνεται ανα πάσα στιγμή στα στάνταρτ που εκείνος έχει ορίσει. Πιστεύουμε δηλαδή ότι ανα πάσα στιγμή οι άλλοι πρέπει να είναι ενδιαφέροντες, διασκεδαστικοί, παθιασμένοι, μοιραίοι και ό,τι άλλο. Έχει καταλήξει προσβολή να σου λέει κάποιος ότι είσαι προβλέψιμος. Εφόσον όμως αποφασίζουμε να μοιραστούμε την καθημερινότητα μας με ένα άνθρωπο πρέπει να πάψουμε να τον βαθμολογούμε.
Εσύ, λοιπόν, σε τι φάση της ζωής σου είσαι τώρα; Είμαι πολύ χαρούμενος γιατί έχω βρει ένα καινούργιο τρόπο ζωής. Ζω το περισσότερο καιρό στην Κέρκυρα που είναι ένα εξαιρετικό μέρος, με την κόρη μου και την σύντροφο μου. Και προσπαθώ να βοηθάω στο μέτρο των δυνάμεων μου, σε αυτή την δύσκολη περίσταση που περνάει η κοινωνία, όντας ένας φάρος αισιοδοξίας. Προσπαθώ να είμαι λίγο το αλεξικέραυνο του πανικού και αυτό πιστεύω ότι πρέπει να κάνουμε όλοι όσοι έχουμε δημόσιο λόγο. Να λειτουργούμε ως κολώνες, έχουμε ηθική υποχρέωση να ανυψώσουμε το φρόνημα και όχι να προσπαθούμε να καρπωθούμε από την κρίση και τον πανικό πλειοδοτώντας την κρίση και το πανικό.
Και συ πώς προσπαθείς να είσαι το αλεξικέραυνο του πανικού; Λέγοντας όλα αυτά που σου είπα πριν και που είναι η άποψη μου με όσο πιο ήρεμο τρόπο μπορώ. Πιστεύω ότι έχουμε όλα τα δικαιώματα του κόσμου εκτός από ένα. Δεν έχουμε δικαίωμα να μην κάνουμε ότι περνάει από το χέρι μας για νάμαστε ευτυχισμένοι εμείς και οι ανθρώποι που αγαπάμε.
(Με τον Χρήστο Χωμενίδη συναντηθήκαμε άνοιξη του 2012)
