Μαρτίνος Τιρίμος

Πώς είναι να μεγαλώνει κανείς μέσα την μουσική;
Ξέρετε είχα ένα πάρα πολύ σοφό πατέρα. Δεν ένιωσα ποτέ ότι με πίεσε να προχωρήσω σε αυτό το δρόμο και είχα πάντοτε την υποστήριξη του. Όταν ήμουν 12 χρονών διεύθυνα, την La Traviata εφτά φορές εδώ στην Κύπρο, σε ένα ιταλικό φεστιβάλ. Μετά από αυτές τις παραστάσεις ένας Ιταλός ιμπρεσσάριος έκανε μια πολύ δελεαστική πρόταση στο πατέρα μου. Με ζήτησε για να διευθύνω στην Σκάλα του Μιλάνο, στην Σάντα Τιτσίλια στην Ρώμη, παντού στην Ιταλία…Και ο πατέρας μου είπε «Όχι. Εγώ θέλω το παιδί μου να μεγαλώσει σαν ένα κανονικό παιδί».
Εσείς καταλάβατε τότε τι εννοούσε;
Μετά από πολλά χρόνια, όταν βρισκόμουν σε μια περιοδεία στον Καναδά, συνειδητοποίησα πόση ευγνωμοσύνη του χρωστούσα για κείνο το όχι.
Τι σας έκανε να το συνειδητοποιήσετε;
Ο διευθυντής της ορχήστρας, στη περιοδεία ήταν ο Ιταλός Πιερίν Οκάμπα, ο οποίος υπάρξε παιδί-θαύμα. Όταν ήταν δεκαπέντε ετών διεύθυνε μεγάλες ορχήστρες και είχε τεράστια φήμη. Από τα 15 μέχρι τα 25 έκανε μεγάλη καριέρα. Μετά το όνομα του χάθηκε. Όταν κάναμε μαζί εκείνες τις συναυλίες ήταν 45 χρονών. Στην πρώτη πρόβα, λοιπόν, μόλις άρχισε να διευθύνει, αντιλήφθηκα ότι αυτός ο άνθρωπος λειτουργούσε σαν μια μηχανή, χωρίς μυαλό, χωρίς ψυχή. Το ιδιο βράδυ με είχε καλέσει- θυμάμαι- στο σπίτι του, όπου συνέχεια μου μιλούσε για την περίοδο που ήταν 15 χρονών. Μου εδειχνε φωτογραφίες από τα άλμπουμ του κτλ. Με λίγα λόγια, αυτό που θέλω να σας πω είναι πως εκείνος ο άνθρωπος παρέμεινε στην ηλικία τον 15. Και τότε ήταν που ευλόγησα τον πατέρα μου.
Που είχε την διορατικότητα και την σοφία να σας σώσει από κάτι τέτοιο.
Ακριβώς. Βέβαια υπάρχουν και παιδιά θαύματα τα οποία προχώρησαν ισορροπημένα, αλλά πιστέψτε με είναι πολύ λίγα. Θα σας διηγηθώ μια άλλη παρόμοια ιστορία. Υπήρχε ένας Γάλλος τσελίστας ο οποίος είχε δύο πολύ ταλαντούχα παιδιά. Ο γιός του βιολιστής και η κόρη του πιανίστρια. Τον συνόδευαν σε όλες του τις συναυλίες. Τα παιδιά δεν τα άφησε να πάνε σε κανονικό σχολείο, τους έφερνε καθηγητές στο σπίτι. Το κορίτσι στο τέλος τρελάθηκε. Ο γιος δεν μπορούσε πια να παίξει βιολί και έγινε μαέστρος. Όταν τον γνώρισα εγώ ήταν ήδη μαέστρος και είχε πια απόμακρυνθεί από το αυταρχικό πατέρα του, προσπαθώντας μέσα από μια εσωτερική έρευνα να βρει ξανά τον εαυτό του. Ενας καλλιτέχνης δεν μπορεί να είναι καταπιεσμένος. Πρέπει να νιώθει ελεύθερος για να μπορεί να εκφράσει εκείνο που έχει μέσα του.
Αυτή ήταν και συμβουλή του δικού σας πατέρα;
Ο πατέρας μου ένιωθα ότι ήταν για μένα μια όμορφη ομπρέλα. Ήταν πάντα δίπλα μου και ειλικρινά σας λέω αισθάνομαι πολύ τυχερός που είχα ένα τέτοιο άνθρωπο κοντά μου, ο οποίος γνώριζε πως, όσο ταλέντο και αν έχεις δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι θα σε δεχτεί ο μουσικός κόσμος σαν ένα καλλιτέχνη που έχει κάτι εξαιρετικό να εκφράσει.
Όταν του είπατε πως θέλατε στα 12 σας χρόνια να διευθύνετε την ορχήστρα πώς αντέδρασε;
(χαμόγελο). Μου ειπε «μα είσαι τρελλός; Ξέρεις τι σημαίνει να σταθείς εσύ ένα παιδάκι μπροστά από μια ορχήστρα;». Τον παρακάλεσα να μου δώσει την ευκαιρία να κάνω μια πρόβα. Και μου την έδωσε. Η πρώτη εκείνη πρόβα ήταν μεγάλη αποτυχία. Ήμουν ένα παιδί 12 χρονών, είχα μπροστά μου ανθρώπους μεγάλους- που μου φαίνονταν μάλιστα πανύψηλοι- έμπειρους μουσικούς και ένιωθα πολύ άβολα.
Απογοητευτήκατε;
Καθόλου. Αντιθέτως. Ζήτησα από τον πατέρα μου να μου δώσει και μια δεύτερη ευκαιρία και ευτυχώς δέχτηκε. Εκείνες οι πρώτες εμπειρίες, όταν διεύθυνα στα 12 μου την Τραβιάτα ήταν από τις ωραιότερες της ζωής μου.
Δεν μπορώ να κάνω εικόνα ότι ήσασταν μόνο 12 χρονών και διευθύνατε μια ολόκληρη ορχήστρα.
Σε κείνη την ηλικία δεν συνειδητοποιείς τι πάει να πει φόβος, ούτε και σκέφτεσαι τόσο πολύ τον εαυτό σου. Δεν είχα καθόλου άγχος. Ένιωθα ότι μπορούσα να το κάνω και ένιωθα γι’ αυτό πολύ ευτυχής. Ήμουν πολύ τυχερός γιατί τα μέλη της ορχήστρας ήταν όλοι τους πολλοί έμπειροι μουσικοί, οι περισσότεροι από την Σκάλα του Μιλάνο. Θα σας διηγηθώ μάλιστα το εξής: Πριν μερικά χρόνια είχα μια συναυλία στην Σκάλα του Μιλάνο και ο τσελίστας της ορχήστρας ήταν ο ίδιος με κείνον που έπαιζε τότε στην Τραβιάτα. Όταν αναγνώρισε ο ένας τον άλλο, αγκαλιαστήκαμε συγκινημένοι...
Για σας σε κείνη την ηλικία τι ήταν η μουσική;
Η φυσική μου έκφραση. Έτσι ένιωθα τότε έτσι νιώθω και τώρα. Ποτέ δεν αισθάνθηκα ότι είναι ένα επάγγελμα, μια δουλειά. Βέβαια τώρα είναι πολύ διαφορετική η αντιμετώπιση από ότι ήταν τότε. Τώρα πρέπει κανείς να είναι πολύ μελετημένος, πρέπει να γνωρίζει την κάθε γωνιά του κάθε μέτρου, να σκέφτεται συνειδητά την κάθε νότα που παίζει.
Τότε δεν ήταν έτσι;
Ήταν άλλα με ένα διαφορετικό τρόπο. Για μένα δεν ήταν αυτά που είχαν σημασία αλλά η ατμόσφαιρα που επιδίωκα να δημιουργήσω. Και εδώ θέλω να σας διευκρινίσω κάτι: Είναι πολύ πιο εύκολο να διευθύνει κανείς παρά να παίζει ένα όργανο. Αναμφισβήτητα οι μεγάλοι μαέστροι είναι σπουδαίοι μουσικοί, ξέρουν τι παίζει το κάθε όργανο αλλά το να παίξεις την κάθε νότα είναι πιο δύσκολο.
Μου θυμίζετε μια φράση που είχατε πει. Πως εκέινο που κάνει μια ερμηνεία να ξεχωρίζει είναι το συναίσθημα.
Δεν είναι μόνο το συναίσθημα. Εϊναι και η επικοινωνία που έχει ο ερμηνευτής με το ακροατήριο του.
Το ταλέντο της επικοινωνίας εμπεριέχεται στο ταλέντο της ερμηνείας;
Είναι ένα άλλο ταλέντο. Υπάρχουν πολύ καλοί ερμηνευτές, θαυμάσιοι δεξιοτέχνες, οι οποίοι ωστόσο δεν έχουν το ταλέντο της επικοινωνίας. Εκείνος ο οποίος από με εντυπωσιάζε από πολύ μικρό, ακριβώς γι’ αυτή την ικανότητα της επικοινωνίας, ήταν ο Αρτούρ Ρούπινστάιν. Αισθανόμουν πως αυτός ο άνθρωπος πραγματικά ήθελε να συνδεθεί με τον ακροατή του. Υπήρχε εκεί μια ανθρώπινη ουσία.
Μήπως η επικοινωνία σημαίνει το πόσο διαθετειμένος είναι ο ερμηνευτής να δώσει κάτι από την ψυχή του;
Σίγουρα. Ο Μικελάτζελι, ένας σπουδαίος Ιταλός πιανίστας, στον οποίο θαύμαζες την δεξιοτεχνία και την σύλληψη που είχε για το κάθε έργο, δεν έδινε τίποτα από την καρδιά του. Και για μένα δεν είναι αρκετό να είσαι σπουδάιος δεξιοτέχνης αν δεν θέλεις πραγματικά να επικοινωνήσεις με τον άλλο. Ο σκοπός αρκετών είναι να παίξουν σωστά, με μουσικότητα, με ωραία σύλληψη αλλά για μένα δεν αρκεί.
-Εσείς τι άλλο πιστεύετε πως χρειάζεται ένας ερμηνευτής για να ξεχωρίσει;
Να ζει την ζωή, να έχει εμπειρίες. Θα σας πω μια άλλη ιστορία. Πριν από ένα μήνα άκουσα μια βιολίστρια εξαιρετική. Έπαιξε με τόση ακρίβεια, με ωραία μουσικότητα, δεν μπορούσες να βρεις κάτι να την κριτικάρεις. Για μένα ωστόσο η ερμηνεία της ήταν στεγνή. Και προσπαθούσα να εξηγήσω γιατί ένιωθα έτσι. Η μόνη εξήγηση που μπορούσα να δώσω ήταν πως επειδή εκείνη η κοπέλα ήταν μόνο τριάντα χρονών, δεν είχε ζήσει αρκετές εμπειρίες.
Η δική σας ερμηνεία μιας σπουδαίας σύνθεσης ήταν πολύ διαφορετική όταν ήσασταν νεαρός από ό,τι είναι τώρα;
Οποσδήποτε. Δεν μπορεί να είσαι ο ίδιος άνθρωπος που ήσουν κάποια χρόνια πριν. Ολοι περνούμε από διάφορες εμπειρίες οι οποίες επηρεάζουν τον τρόπο σκέψης μας και τα συναισθήματα μας.
Πώς έχει αλλάξει η σύλληψη ενός έργου που ερμηνεύετε λοιπόν μετά από όλες τις εμπειρίες που έχετε ζήσει;
Η σύλληψη σίγουρα αλλάζει με το χρόνο αλλά ξέρετε ο ίδιος ο ερμηνευτής δεν είναι ο καλύτερος κριτής του εαυτού του. Ο Ρϊχτερ, ο μεγάλος αυτός πιανίστας, έκανε κάποτε μια συναυλία, η οποία αισθάνθηκε ότι είχε κάποια αξία, είχε δηλαδή ικανοποιηθεί από την ερμηνεία του. Μερικά χρόνια αργότερα άκουσε την ηχογράφηση εκείνης της συναυλίας και είπε «Θεε μου είναι δυνατόν να έπαιξα τόσο άσχημα;» (γέλια). Καταλαβαίνετε τι εννοώ…
Το πάθατε και σεις;
(γέλια)…Θα σας απαντήσω διαφορετικά. Ο μουσικός πρέπει πάντοτε να στοχεύει σε μια καλύτερη έκφραση
Αν ένας μαθητής σας, σας ρωτούσε τι σημαίνει αυτό τι θα του απαντούσατε;
Θα του εξηγούσα ότι αυτά τα αριστουργήματα περιέχουν πάρα πολύ ψηλούς κραδασμούς. Δηλαδή οι συνθέτες κατά την γνώμη μου συντονίζονταν με αυτούς τους πολύ ψηλούς κραδασμούς και πρέπει να είναι στόχος του ερμηνευτή να προσπαθήσει επίσης να συντονιστεί. Δεν είναι εύκολο πράγμα. Γιατί πρέπει πρώτα εμείς να ανυψώσουμε την αντίληψη μας.
Άρα ζητούμενο πρέπει να είναι μια εσωτερική καλλιέργεια;
Οποσδήποτε. Και μάλιστα πιο γενική. Εγώ ενθαρρύνω τους μαθητές μου να πηγαίνουν σε εκθέσεις τέχνης, να πηγαίνουν θέατρο, να ζουν. Εκείνος ο οποίος μελετά από το πρωί μέχρι το βράδυ και δεν κάνει τίποτα άλλο, λυπάμαι να πω ότι ο κόσμος του είναι πολύ περιορισμένος.
Εσάς ποιος δάσκαλος σας τα έμαθε όλα αυτά;
Όλα αυτά μου τα έμαθε η ζωή. Και ο Γκόρτον Γκρίν. Είχα την μεγάλη ευτυχία να τον γνωρίσω όταν τέλειωσα τις σπουδές μου. Ήταν ένας άνθρωπος ο οποίος δεν είχε καθόλου εγωισμό και ενδιαφερόταν μόνο να ενθαρρύνει το οποιοδήποτε ταλέντο και να βγάλει το καλύτερο στην επιφάνεια. Όταν άκουγες ένα μαθητή του και ένα δεύτερο και τρίτο θάλεγες μα είναι δυνατόν όλοι αυτοί οι πιανίστες να είναι από την ίδια ομπρέλα; Ο καθένας έπαιζε τελείως διαφορετικα. Διότι εκεινο που ενθάρρυνε ο Γκρίν ήταν την μοναδικότητα του καθενός. Ήταν ένας φιλόφοφος και θα ομολογούσα πως έμαθα περισσότερο από τις συνομιλίες που είχα μαζί του παρά από την μουσική.
Τι σας έμαθε για την ζωή λοιπόν;
Είχε μια πολύ πλατιά αντίληψη. Ένιωθε ότι δεν γνώριζε τίποτα, ότι συνέχεια υπήρχε κάτι καινούργιο για να μάθει. Δεν τον εγκλώβιζε καμιά βεβαιότητα. Και αυτή η προσέγγιση θεωρώ πως είναι η καλύτερη. Και προσπαθώ να την υιοθετώ. Δηλαδή όταν εργάζομαι με ένα νεαρό ταλέντο δεν μου αρέσει να επιβάλλω τις ιδεές μου. Θέλω να συνεργαστώ με αυτό το ταλέντο για να δω τι μπορεί να βγει.
Είστε πάντα ανοιχτός;
Ένας πρέπει να είναι άνοιχτός. Αν κολλήσεις σε κάποιο καλούπι αυτός είναι ο θάνατος του καλλιτέχνη
Τι κάνει ένα καλλιτέχνη να κολλά σε ένα καλούπι;
Ένας μπορεί να ικανοποιηθεί με ένα είδος έκφρασης η οποία είναι πετυχημένη και λειτουργεί ωραία αλλά για μένα αυτό δεν αρκεί. Αυτό που είπα νωρίτερα. Ένας πρέπει να στοχεύει πάντοτε σε μια καλύτερη έκφραση. Είναι μια έρευνα του εαυτού μας, η οποία δεν έχει τέλος. Αλλά είναι σημαντική έρευνα.
Τα έργα των μεγάλων συνθετών που ερμηνεύετε τόσα χρόνια σας βοήθησαν να κοιτάτε την ζωή από μια άλλη οπτική;
Είναι όντως ευτύχημα που έχω αυτή την επαφή με τα αριστουργήματα γιατί όπως σας είπα και πριν σε αυτά εμπεριέχονται οι πιο ψηλοι κραδασμοί που υπάρχουν στην ζωή μας. Αρα είναι ο καλύτερος καθηγητής της ζωής. Τώρα πώς αναλύει κανείς αυτά τα αριστουργήματα και πως τα προσεγγίζει εξαρτάται από την δική του θέση. Προσωπικά τα βλέπω πολύ διαφορετικά τωρα από ότι πριν από δέκα ή είκοσι χρόνια. Το σπουδαίο όμως είναι ότι κάθε φορά ανακαλύπτεις μέσα σε αυτά καινούργια όμορφα διαμάντια. Γι αυτό και γω ακόμα νιώθω ότι είμαι ενας μαθητής που έχει πολλά να μάθει.
Πιστεύετε ότι δεν αρκεί νάναι ταλαντούχος ο ερμηνευτής αλλά χρειάζεται νάναι ταλαντούχος και ο ακροατής;
Δεν είναι απόλυτο. Εξαρτάται βέβαια από την αντίληψη του ακροατή. Αν πρόκειται να έρθει κάποιος που είναι τελείως άσχετος και αντί να ακούει θα σκέφτεται κάτι άλλο δεν μπορεί να υπάρξει επικοινωνία. Αλλά όταν είναι πρόθυμος να επικοινωνήσει δεν χρειάζεται κάτι άλλο. Το πώς αρχίζει κάποιος να αγαπήσει την κλασσική μουσική είναι ένα μεγάλο θέμα. Αλλά την στιγμή που αρχίζει αυτή η αγάπη η χαρά που νιώθει αυτός ο καινούργιος ακροατής είναι τεράστια. Προσωπικά είμαι πολύ αισιόδοξος ότι θα αυξηθεί το ακροατήριο στην κλασσική μουσική στο μέλλον
Γιατί είστε αισιόδοξος;
Νιώθω ότι η αντίληψη του ανθρώπου θα ανέβει πιο ψηλά
Ίσως η εποχή που ζουμε εκεί να θέλει να μας οδηγήσει. Σε μια βαθυτερη επικοινωνία…
Σίγουρα. Και τα μεγάλα αριστουργήματα της κλασσικής μουσικής είναι η ανώτερη έκφραση που υπάρχει. Όταν κάποιος αισθανθεί τους κραδασμούς τους θα στοχεύει σε αυτή την σύνδεση.
Σας έχουν χαρακτηρίσει εμπνευσμένο ποιητή του πιάνου. Τι σημαίνει για σας αυτό;
Σίγουρα σημαίνει κάτι. Γιατί νιώθω ότι η καλύτερη μουσική είναι ποιηση.
Τι εννοείτε;
Είναι πολύ δύσκολο να περιγράψει ένας με λόγια την σημασία της μουσικής. Η σημασία της είναι πέρα από τα λόγια. Γι’ αυτό είναι ποίηση. Η μουσική εκφράζει αλήθειες που είναι πέρα του χρόνου, πέρα του χώρου.
Αν η μουσική είναι για σας η φυσική σας έκφραση, χωρούν έννοιες όπως επιτυχία και αποτυχία μέσα σε αυτήν;
Αποτυχία για μένα είναι όταν δεν καταφέρω να εκφράσω αυτό που επιθυμώ. Και ξέρετε κάποτε συμβαίνει να παίξει κανείς πολλές φορές ένα συγκεκριμένο έργο μέχρις ότου φτάσει στο σημείο να πει ότι άρχισε να εκφράζει εκείνο που επιθυμεί. Χρειάζεται επιμονή.
Και πειθαρχία;
Βέβαια. Χωρίς πειθαρχία δεν μπορείς να το πετύχεις. Όλοι αυτοί οι μεγάλοι συνθέτες ήταν τρομερά πειθαρχημένοι. Θα σας διηγηθώ ακόμη μια ιστορία…Η Ζόρζ Σαντς, με την οποία ζούσε ο Σοπέν, έγραψε μια μέρα σε μια φίλη της το εξής: Ο Σοπέν είναι κλειδωμένος στο δωμάτιο του εδώ και τρείς μέρες. Δεν θελει ούτε φαγητό, ούτε τίποτα. Ανησυχεί για μια νότα.
Ανησυχεί για μια νότα…Τι ωραία φράση για επίλογο…